HHooSSttIInnGG - Sitene Dünya Hakkında Bilgi Eke

Dünya, (Yer, Yeryüzü, Acun, eski dilde Arz), <a title="Güneş Sistemi" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F_Sistemi">Güneş Sistemi</a>'nin <a title="Güneş" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F">Güneş</a>'e uzaklık açısından üçüncü sıradaki <a title="Gezegen" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Gezegen">gezegeni</a>. Üzerinde yaşam barındırdığı bilinen tek doğal gök cismidir. Katı ya da 'kaya' ağırlıklı yapısı nedeniyle üyesi bulunduğu <a class="mw-redirect" title="Yer benzeri gezegen" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Yer_benzeri_gezegen">yer benzeri gezegenler</a> grubuna adını vermiştir. Bu gezegen grubunun kütle ve hacim açısından en büyük üyesidir. Büyüklükte, Güneş Sistemi'nin 8 gezegeni arasında <a class="mw-redirect" title="Gaz devleri" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Gaz_devleri">gaz devlerinin</a> büyük farkla arkasından gelerek beşinci sıraya yerleşir. Tek doğal uydusu <a title="Ay (uydu)" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Ay_(uydu)">Ay</a>' dır.
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 152px"><a class="image" title="24 Aralık 1968, Apollo 8" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Earth-moon.jpg"><img class="thumbimage" height="120" alt="" width="150" border="0" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Earth-moon.jpg/150px-Earth-moon.jpg" /></a> 
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a class="internal" title="Büyüt" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Earth-moon.jpg"><img height="11" alt="" width="15" src="http://tr.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" /></a></div>
24 Aralık 1968, <a title="Apollo 8" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Apollo_8">Apollo 8</a></div>
</div>
</div>
<script type="text/javascript">
//<![CDATA[
if (window.showTocToggle) { var tocShowText = "göster"; var tocHideText = "gizle"; showTocToggle(); }
//]]>
</script>
<a id="Yer_k.C3.BCrenin_olu.C5.9Fumu" name="Yer_k.C3.BCrenin_olu.C5.9Fumu"></a>
<h2>Yer kürenin oluşumu [<a title="Değiştirilen bölüm: Yer kürenin oluşumu" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%BCnya&action=edit&section=1">değiştir</a>]</h2>
Başlangıcına ilişkin eski bir kurama göre önce <a title="Güneş" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F">Güneş</a> var olmuş, daha sonra <a title="Gezegen" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Gezegen">gezegenler</a> ondan kopmuştur. Artık geçerli sayılmayan bu kurama göre <a title="Güneş" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F">Güneş</a> ilk oluştuğu zaman bugünkünün 50-60 katı büyüklükteydi ve kendi çevresinde hızla dönüyordu. Bu dönme hareketinden doğan merkezkaç kuvvetin etkisiyle <a title="Güneş" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F">Güneş</a>'ten dışarıya bir miktar madde savruldu. Önce çok uçucu olmayan <a title="Mineral" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Mineral">mineral</a> ve <a title="Metal" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Metal">metallerin</a> yoğunlaşmasıyla <a class="new" title="İç gezegenler (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0%C3%A7_gezegenler&action=edit&redlink=1">iç gezegenler</a>, sonra uçucu gazların yoğunlaşmasıyla <a class="new" title="Dış gezegenler (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C4%B1%C5%9F_gezegenler&action=edit&redlink=1">dış gezegenler</a> oluşmuştur. <a title="Güneş" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F">Güneş</a>'in ve bütün gezegenlerin aynı zamanda oluştuğunu ileri süren yeni bir kurama göre de <a class="new" title="Samanyolu Gökadası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Samanyolu_G%C3%B6kadas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Samanyolu Gökadası</a>'ndaki dev bir gaz ve toz bulutu kendi kütleçekim kuvvetinin etkisiyle büzülmeye başladı
Bu madde parçacıklarından çok büyük bölümünün yoğunlaşmasıyla Güneş oluştu; bu kütle giderek öyle büyüdü ve madde yoğunluğu öylesine arttı ki bir süre sonra nükleer tepkimiler için elverişli bir ortama dönüştü. Öte yandan buluttaki daha küçük madde yoğunlaşmalarıyla da ilk gezegenler oluşmaya başladı. Bugünkü gezegenlerin öncülü olan bu ilk gezegenler başlangıçta birer gaz kütlesi halindeydi, ama hiçbiri <a class="mw-redirect" title="Nükleer" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/N%C3%BCkleer">nükleer</a> tepkimelerin başlayabileceği kadar büyük değildi. Güneş'in sıcaklığı arttıkça çevresindeki yakın gezegenleri, yani yerbenzeri gezegenler kuşatan gaz bulutları yok oldu ve geride büyük olasılıkla erimiş durumdaki minerallerden oluşan çekirdekleri kaldı. Güneş'e çok uzak olan öbür gezegenler ise pek fazla değişikliğe uğramadan bugüne kadar ulaştı.
<a id="D.C3.BCnya.27n.C4.B1n_Ya.C5.9F.C4.B1" name="D.C3.BCnya.27n.C4.B1n_Ya.C5.9F.C4.B1"></a>
<h3>Dünya'nın Yaşı [<a title="Değiştirilen bölüm: Dünya'nın Yaşı" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%BCnya&action=edit&section=2">değiştir</a>]</h3>
Dünya'nın yaşı doğrudan doğruya <a title="Kayaç" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Kaya%C3%A7">kayaçların</a> yaşıyla ölçülmez. Çünkü bilinen en yaşlı kayaçların bile bugün artık yeryüzünde var olmayan daha yaşlı kayaçlardan oluştuğunu biliyoruz. Bugüne kadar saptanabilen en yaşlı kayaçlar <a title="Grönland" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B6nland">Grönland</a>'ın batısında bulunmuştur ve 3,8 milyar yaşındadır. Demek ki Dünya'nın yaşı bundan daha fazladır.
Bugün Dünya'nın yaşını hesaplamak için başvurulan yöntem <a class="mw-redirect" title="Radyoaktif" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Radyoaktif">radyoaktif</a> elementlerin dönüşümüdür. Örneğin radyoaktif <a title="Uranyum" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Uranyum">uranyum</a> elementinin uranyum-238 ve uranyum-235 gibi iki ayrı tipte atomu (<a title="İzotop" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0zotop">izotop</a>) vardır. Bu atomların ikisi de çok yavaş bir süreçle <a title="Kurşun" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Kur%C5%9Fun">kurşun</a> <a title="Atom" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Atom">atomlarına</a> dönüşür. Öbür uranyum izotopundan biraz daha ağır olan uranyum-238'in dönüşümüyle daha hafif bir kurşun izotopu olan kurşun-206, uranyum-234'in dönüşümüyle de biraz daha ağır bir izotop olan kurşun-207 atomları oluşur. Uranyum-235'in kurşuna dönüşme hızı uranyum-238'in dönüşme hızından altı kat daha fazladır. Bu nedenler, incelenen bir kayaçtaki kurşun-206 ve kurşun-207 atomlarının oranı kayacın yaşına bağlı olarak değişir. En yaşlı olduğu düşünülen bir kurşun minerali ile bugün <a title="Okyanus" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Okyanus">okyanuslarda</a> oluşan kurşunun izotop yapısı arasındaki fark, ancak bu iki örneğin oluşumları arasında 4,55 milyar yıllık bir zaman dilimi olmasıyla açıklanabilir. Bu süre de Dünya'nın yaşı olarak kabul edilebilir. En eski kayaçların yaşını hesaplamak için radyoaktif <a title="Rubidyum" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Rubidyum">rubidyum</a> elementinin stronsiyuma dönüşme süreci de temel zaman ölçeği olarak alınabilir.
<a id="Bi.C3.A7imi" name="Bi.C3.A7imi"></a>
<h2>Biçimi [<a title="Değiştirilen bölüm: Biçimi" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%BCnya&action=edit&section=3">değiştir</a>]</h2>
<dl><dd>Ana madde: <a class="mw-redirect" title="Jeodezi" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Jeodezi">Jeodezi</a> </dd></dl>
Dünya'nın üzerindeki topografik oluşumlar ve kendi ekseni etrafındaki eksantrik hareketi nedeniyle düzgün bir geometrisi yoktur.Geoibs bir biçimdedir, fakat ekvatordaki yarıçapı kutuplardaki yarıçapından fazladır. Bu kutuplarından basık küresel geometrik şekil "geoid" (<a title="Latince" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Latince">Latince</a>, <a class="mw-redirect" title="Eski Yunanca" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Eski_Yunanca">Eski Yunanca</a> Geo "dünya") yani "Dünya şekli" diye adlandırılır. Referans küremsinin ortalama çapı 12.742 km'dir (~40.000 km/π). Yer'in ekseni etrafında dönmesi ekvatorun dışarı doğru biraz fırlamasına neden olduğu için ekvatorun çapı, kutupları birleştiren çaptan 43 km daha uzundur. Ortalamadan en büyük sapmalar, <a title="Everest Dağı" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Everest_Da%C4%9F%C4%B1">Everest Dağı</a> (denizden 8.848 m yüksekte) ve <a title="Mariana Çukuru" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Mariana_%C3%87ukuru">Mariana Çukuru</a> dur (deniz seviyesinin 10.924 m altı). Dolayısıyla ideal bir elipsoide kıyasla Yer'in %0,17'lik toleransı vardır. Ekvatorun şişkinliği yüzünden Yer'in merkezinden en yüksek nokta aslında <a title="Ekvador" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Ekvador">Ekvadordadır</a>.
<a id=".C4.B0.C3.A7_yap.C4.B1s.C4.B1" name=".C4.B0.C3.A7_yap.C4.B1s.C4.B1"></a>
<h2>İç yapısı [<a title="Değiştirilen bölüm: İç yapısı" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%BCnya&action=edit&section=4">değiştir</a>]</h2>
<dl><dd>Ana madde: <a class="mw-redirect" title="Yer'in yapısı" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Yer%27in_yap%C4%B1s%C4%B1">Yer'in yapısı</a> </dd></dl>
Yer'in içi, diğer gezegenler gibi, kimyasal olarak tabakalardan oluşur. Yer'in <a title="Silikat" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Silikat">silikattan</a> oluşmuş bir kabuğu, yüksek viskoziteli bir mantosu, akışkan bir dış çekirdeği ve katı halde bir iç çekirdeği vardır.
Yer'in tabakaları aşağıda belirtilen derinliklerdedir:
<table class="wikitable">
 <tbody>
 <tr>
 <td>Derinlik (Km)</td>
 <td>Tabaka</td>
 </tr>
 <tr>
 <td style="text-align: center">0–60</td>
 <td><a class="mw-redirect" title="Litosfer" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Litosfer">Litosfer</a> (5 ila 200 km arası değişir)</td>
 </tr>
 <tr style="background: #fefefe">
 <td style="text-align: center">0–35</td>
 <td>... <a title="Yerkabuğu" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Yerkabu%C4%9Fu">Kabuk</a> (5 ila 70 km arası değişir)</td>
 </tr>
 <tr style="background: #fefefe">
 <td style="text-align: center">35–60</td>
 <td>... mantonun en üst kısmı</td>
 </tr>
 <tr>
 <td style="text-align: center">35–2890</td>
 <td><a title="Manto" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Manto">Manto</a></td>
 </tr>
 <tr style="background: #fefefe">
 <td style="text-align: center">100–700</td>
 <td>... <a class="new" title="Astenosfer (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Astenosfer&action=edit&redlink=1">Astenosfer</a></td>
 </tr>
 <tr>
 <td style="text-align: center">2890–5100</td>
 <td>Dış kabuk</td>
 </tr>
 <tr>
 <td style="text-align: center">5100–6378</td>
 <td><a class="new" title="İç kabuk (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0%C3%A7_kabuk&action=edit&redlink=1">İç kabuk</a></td>
 </tr>
 </tbody>
</table>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 302px"><a class="image" title="Earth-crust-cutaway-english.png" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Earth-crust-cutaway-english.png"><img class="thumbimage" height="234" alt="" width="300" border="0" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Earth-crust-cutaway-english.png/300px-Earth-crust-cutaway-english.png" /></a> 
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a class="internal" title="Büyüt" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Earth-crust-cutaway-english.png"><img height="11" alt="" width="15" src="http://tr.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" /></a></div>
</div>
</div>
</div>
Dünya'nın dış kabuğu ile bu kabuğun üzerindeki <a title="Atmosfer" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Atmosfer">atmosfer</a>(hava) ve <a title="Hidrosfer" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Hidrosfer">hidrosfer</a> (okyanuslar ve denizler)katmanları doğrudan gözlemle incelenebilir. Oysa Dünya'nın iç bölümlerine ulaşarak yapısını doğrudan inceleme olanağı yoktur. Dünya'nın iç yapısına ilişkin bütün bilgiler depremlerin incelenmesinden ve Dünya'nın içinde var olduğu düşünülen maddeler üzerindeki deneylerden elde edilmiştir. <a title="Yanardağ" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Yanarda%C4%9F">Yanardağların</a> varlığına ve yerkabuğunun yüzeyindeki ısı akışı ölçümlerine dayanarak Dünya'nın iç böümlerinin çok sıcak olduğunu biliyoruz. Yerkabuğunun derinliklerine doğru indikçe kayaçların sıcaklığı her kilometrede 30°C kadar yükselir. Böylece; kabuğun en alt katmanlarının çok daha üstünde yer alan kayaçlar kızıl kor haline dönüşür. Aslında Dünya'nın büyüklüğüne oranla yerkabuğu çok incedir. Eğer Dünya'yı bir <a title="Futbol" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Futbol">futbol</a> topu büyüklüğünde düşünürsek kabuğu da ancak topun üzerine yapıştırılmış bir posta pulu kalınlığındadır. Kabuğun altında kalan kayaçlar ise akkor sicaklığına kadar ulaşır.
<a title="Deprem" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Deprem">Depremlerin</a> nedeni, yerkabuğundaki bir kırıkla birbirinden ayrılan iki büyük kütlenin (<a class="new" title="Levha (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Levha&action=edit&redlink=1">levhanın</a>) birdenbire harekete geçerek üst üste binmesi ya da uzaklaşması sonucunda yerkabuğunun şiddetle ileri geri sarsılmasıdır. Büyük bir depremde bazi titreşimler Dünya'nın öbür yüzündeki dairesel bir alanda "odaklanır". Buna karşılık bazı titreşimler çekirdeği aşıp öbür yana geçmez. Böylece Dünya'nın öbür yüzünde hiçbir titreşimin duyulmadığı halka biçiminde bir "gölge" belirir. Bu gölgenin boyutları ölçülerek çekirdeğin büyüklüğü hesaplanabilir. Ayrıca deprem titreşimlerinin yayılma hızi saptanarak içinden geçtikleri maddelerin yoğunluğu, dolayısıyla bileşimi belirlenebilir. Eritilmiş kayaçlarla yapılan laboratuvar deneyleri bu çalışmalara büyük ölçüde ışık tutar. Dünya'nın yüzeyi, kalınlığı 6 ile 70 km arasında değişen bir "kabuk" katmanıyla örtülüdür. Yerkabuğu denen bu katman daha ağır maddelerden oluşan ve 2.865 km derine inen çok kalın "<a title="Manto" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Manto">manto</a>" katmanının üzerine oturur. Mantonun bittiği yerde Dünya'nın merkezine kadar kadar 3.473 km boyunca uzanan "çekirdek" başlar. Jeologlara göre, içteki manto katmanı çok büyük kabarma harektleri sonucunda yerkabuğunu iterek birçok yerde yüzeye cıkmıştır. Ayrıca normal olarak yerkabuğunun yapısında bulunmayan bazı kayaçlar da yanardağı hareketleri nedeniyle Dünya'nın yüzeyine ulaşmıştır. <a class="mw-redirect" title="Jeolog" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Jeolog">Jeologlar</a> bu verilere dayanarak mantonun üst kesimlerinin "ültrabazik" korkayaçlardan oluştuğunu ileri sürerler. Bir yanda "<a title="Asit" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Asit">asit</a>" kayaç olarak nitelenen <a title="Granit" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Granit">granitin</a> yer aldığı kayaç sınıflandırmasının öbür ucunda bulunan bu ültrabazik kayaçlar ağır demir ve <a title="Magnezyum" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Magnezyum">magnezyum</a> silikatlardan oluşur. Mantonun alt bölümlerinin de aynı yapıda, ama daha ağır ve yoğun olduğu sanılmaktadır. Çekirdeğin yapısındaki maddeler ise hem mantodakilerden daha ağır, hem de hiç değilse çekirdeğin dış bölümünde sıvı haldedir. Buna karşılık çekirdeğin içinin manto ve kabuk gibi katı olduğu sanılıyor. Yerçekirdeğin olağanüstü bir basınç vardır. Bilinen elementlerin çoğu böylesine büyük bir basınç altında çok yoğunlaşmış olarak bulunabilir; ama jeologların genel kanısı, bazı demirli göktaşları (<a title="Gök taşı" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6k_ta%C5%9F%C4%B1">meteoritler</a>) gibi çekirdeğin de metal halindeki <a title="Nikel" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Nikel">nikel</a> ve <a title="Demir" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Demir">demirden</a> oluştuğudur.
<a id="Yerkabu.C4.9Fu" name="Yerkabu.C4.9Fu"></a>
<h2>Yerkabuğu [<a title="Değiştirilen bölüm: Yerkabuğu" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%BCnya&action=edit&section=5">değiştir</a>]</h2>
Yerkabuğu mantoya oranla daha hafif maddelerden oluşmuştur ve bu iki katman arasındaki geçiş bölgesi nerdeyse kesin bir sınır çizer. Bu geçiş bölgesi, böyle bir sınırın varlığını ilk kez saptayan Yugoslav bilim adamı <a class="new" title="Andrije Mohoroviçiç (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Andrije_Mohorovi%C3%A7i%C3%A7&action=edit&redlink=1">Andrije Mohoroviçiç</a>'in (<a title="1857" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/1857">1857</a>-<a title="1936" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/1936">1936</a>) adıyla "Mohoroviçiç süreksizliği" kısaca "<a class="new" title="M-süreksizliği (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=M-s%C3%BCreksizli%C4%9Fi&action=edit&redlink=1">M-süreksizliği</a>" ya da "moho" olarak anılır. Bu sınırın varlığını gösteren en önemli kanıt yerkabuğundaki deprem titreşimlerinin süreksizlik bölgesinden geçip mantoya ulaştığında bir denbire hızlanmasıdır.
Yer kabuğu okyanusların ve denizlerin altında uzandığı zaman "okyanus kabuğu" , kıtaları oluşturduğu zaman'da "kıta kabuğu" olarak adlandırılır. <a title="Okyanus" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Okyanus">Okyanus</a> kabuğunun kalınlığı 6-8 km arasındadır. Oysa ortalama kalınlığı 40 kilometreyi bulan kıta kabuğu yüksek sıradağların altında 60-70 kilometreye ulaşır.
Okyanus kabuğu üç katmandan oluşur. En alt katman, yerin derinlerindeki erimiş maddelerin (<a title="Magma" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Magma">magmanın</a>) katılaşmasıyla oluşan korkayaçlardır. Orta katman yanardağ lavrarından, üst katman ise temel olarak kum ve çamur gibi tortullardan oluşur. Okyanus kabuğu sürekli hareket halindedir. Bu nedenle kabukta okyanus sırtları boyunca çatlaklar oluşur ve bu çatlakların arasından yüzeye çıkan erişmiş maddelerin sertleşmesiyle okyanus kabuğuna yeni katmanlar eklenir. Bu yeni kabuk sertleşdikten sonra yılda 1 ile 10 cm kadar ilerliyerek yavaş yavaş okyanus sırtından iki yana doğru yayılır. Böylece okyanus sırtları suyun altında yüksek sırdağlar oluşturur.
Yerkabuğu çok sayıda eğri levhanın yan yana dizilmesiyle oluşan bir bütün olarak düşünebilir. Bu levhalar mantonun oldukça yumuşak üst katmanına oturduğu için sağa sola hareket edebilir. Okyanus sırtları, okyanus çukurları ve bazı uzun kırıklar yalnızca levhaların kenarlarında oluşur; bu kırıkların olduğu yerlerde de levhalar kayarak birbirinin üstüne binebilir. Levhalardan çoğunun üzerinde bu levhalarla birlikte hareket eden bir ya da birkaç kıta bulunur. Nitekim, bir zamanlar iki kıtaya ayıran okyanus kabuğunun çökmesiyle kıtalar bazı yerde birbirine iyice yaklaşmış, hatta üst üste binmiştir. Örneğin aralarındaki okyanus kabuğu cökmesi sonucunda Hindistan ve ile Asya kıtası çarpışmış ve iki karanın kenarları yükselerek <a title="Himalaya Dağları" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Himalaya_Da%C4%9Flar%C4%B1">Himalaya Dağları</a>'nı oluşturmuştur. Büyük ve şiddetli depremlerin hemen hepsi bu levhaların kenarlarında, bir levhanın öbürünün altına girmesiyle olur. Aynı biçimde, en etkin yanardağlar da okyanus kabuğunun ya İzlanda'da olduğu gibi yükselerek sırta dönüştüğü ya da Andlar'da olduğu gibi çökerek kıtaların altına girdiği yerlerde bulunur.
Okyanus tabanının yanlara doğru yayılarak genişlemesi çok çarpıcı bir biçimde kanıtlanmıştır. Bu kanıtlamanın en önemli dayanak noktası da Dünya'nın magnetik alanının yukarıda anlatıldığı gibi zaman zaman yön değiştirmesidir. Yerkabuğunun derinliklerindeki erimiş magma yüzeye çıkarak kristalleşirken bazı mineral parçacıkları mıknatıslanır. Böylece her biri Dünya'nın magnetik kutuplarını gösteren küçük birer mıknatısa dönüşür. Jeologlar yaşları bilinen lav katmanlarının, yapılarındaki mıknatıslanmış parçacıklar bazen kuzey, bazen güney magnetik kutbuna yönelecek biçiminde yan yana yerleştiğini saptamışlardır. Bunun nedeni, bir katmandaki mıknatıslanmış parçacıkların kuzey ve güney kutuplarının Dünya'nın magnetik kutuplarına uygun olarak dizilmesi, sonra magnetik kutuplar yön değiştirdiğinde üstteki yeni katmanda bulunan parçacıkların bir önceki katmandakilere ters yönde yerleşmesidir. Kısacası okyanus kabuğu magnetik bantlı dev bir kayıt aleti, yani bir teyp gibi Dünya'nın magnetik alanındaki bütün değisikleri bir bir kaydetmiştir.
<a id="Levha_hareketleri" name="Levha_hareketleri"></a>
<h2>Levha hareketleri [<a title="Değiştirilen bölüm: Levha hareketleri" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%BCnya&action=edit&section=6">değiştir</a>]</h2>
<dl><dd>Ana madde: <a title="Levha hareketleri" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Levha_hareketleri">Levha hareketleri</a> </dd></dl>
<a class="new" title="Levha hareket teorisi (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Levha_hareket_teorisi&action=edit&redlink=1">Levha hareket teorisi</a>'ne (tektonik levha teorisi olarak da bilinir) göre Yer'in en dış kısmı iki tabakadan oluşur: <a title="Kabuk" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Kabuk">kabuğu</a> da kapsayan <a class="mw-redirect" title="Litosfer" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Litosfer">litosfer</a> ve <a class="new" title="Manto (jeoloji) (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Manto_(jeoloji)&action=edit&redlink=1">mantonun</a> katılaşmış dış kısmı. Litosferin altında <a class="new" title="Astenosfer (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Astenosfer&action=edit&redlink=1">astenosfer</a> bulunur, bu mantonun yüksek <a class="mw-redirect" title="Viskozite" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Viskozite">viskoziteli</a> olan iç kısmıdır.
Litosfer, astenosferin üzerinde, <a class="new" title="Tektonik levha (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Tektonik_levha&action=edit&redlink=1">tektonik levhalara</a> ayrılmış bir halde yüzmektedir. Bu plakalar belli temas noktalarında üç tür hareketten birini gösterirler: yaklaşma, uzaklaşma veya yanyana kayma. Bu temas noktalarında <a title="Deprem" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Deprem">depremler</a>, <a class="new" title="Volkanik faaliyetler (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Volkanik_faaliyetler&action=edit&redlink=1">volkanik faaliyetler</a>, <a title="Dağ oluşumu" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Da%C4%9F_olu%C5%9Fumu">dağ oluşumları</a> ve <a class="new" title="Okyanus dibi hendekler (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Okyanus_dibi_hendekler&action=edit&redlink=1">okyanus dibi hendekler</a> oluşur.
Ana plakalar şunlardır:
<ul>
 <li><a class="new" title="Afrika plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Afrika_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Afrika plakası</a>, <a title="Afrika" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Afrika">Afrika</a>'yı kapsar. </li>
 <li><a class="new" title="Antarktik (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Antarktik&action=edit&redlink=1">Antarktik</a> plakası, <a title="Antarktika" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Antarktika">Antarktika</a>'yı kapsar </li>
 <li><a class="new" title="Avustralya plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Avustralya_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Avustralya plakası</a>, <a title="Avustralya" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Avustralya">Avustralya</a>'yı kapsar. (Hint plakası ile 50-555 milyon yıl önce birleşmiştir) </li>
 <li><a class="new" title="Avrasya plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Avrasya_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Avrasya plakası</a>, <a title="Asya" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Asya">Asya</a> ve <a title="Avrupa" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Avrupa">Avrupa</a>'yı kapsar. </li>
 <li><a class="new" title="Kuzey Amerika plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kuzey_Amerika_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Kuzey Amerika plakası</a>, <a title="Kuzey Amerika" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Kuzey_Amerika">Kuzey Amerika</a> ve kuzey-doğu <a title="Sibirya" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Sibirya">Sibirya</a>'yı kapsar </li>
 <li><a class="new" title="Güney Amerika plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=G%C3%BCney_Amerika_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Güney Amerika plakası</a>, <a title="Güney Amerika" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCney_Amerika">Güney Amerika</a>'yı kapsar. </li>
 <li><a class="new" title="Büyük Okyanus plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%BCy%C3%BCk_Okyanus_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Büyük Okyanus plakası</a>, <a title="Büyük Okyanus" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCy%C3%BCk_Okyanus">Büyük Okyanus</a>'unu kapsar </li>
</ul>
Önemli küçük plakalar arasinda <a class="new" title="Hint plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Hint_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Hint plakası</a>, <a class="new" title="Arabistan plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Arabistan_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Arabistan plakası</a>, <a class="new" title="Karaip plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Karaip_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Karaip plakası</a>, <a class="new" title="Nazka plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Nazka_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Nazka plakası</a>, <a class="new" title="Skotia plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Skotia_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Skotia plakası</a> ve <a class="new" title="Anadolu plakası (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Anadolu_plakas%C4%B1&action=edit&redlink=1">Anadolu plakası</a> sayılabilir.
<a id="A.C5.9F.C4.B1nma" name="A.C5.9F.C4.B1nma"></a>
<h4>Aşınma [<a title="Değiştirilen bölüm: Aşınma" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%BCnya&action=edit&section=7">değiştir</a>]</h4>
Kıtaları oluşturan güç, levha hareketlerinin motoru olan Yer'in iç enerji kaynağıysa, çok daha büyük bir dış enerji kaynağı, kıtaları aşındırarak yok etme sürecinde etkili olur: Güneş enerjisi. Atmosfer hareketlerini ve su döngüsünü sürdürmek için gerekli enerjiyi sağlayan güneş ışınları, su ve rüzgar aşındırması ile kıta yüzeylerinden koparılan minerallerin yine bu iki araç yardımıyla okyanus tabanlarına taşınarak çökmesine yardımcı olur. Bu mekanizma ile okyanus kabuğu üzerinde gittikçe kalınlaşarak biriken <a class="new" title="Tortul kaya (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Tortul_kaya&action=edit&redlink=1">tortul kaya</a> katmanı, dalma-batma mekanizması sırasında yerküre içlerine taşınarak yeniden erir.
Aşınma mekanizması, suyun <a class="mw-redirect" title="Yerçekimi" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Yer%C3%A7ekimi">yerçekimi</a> etkisi altındaki hareketlerini izler, yüksek dağların aşınarak alçalmasına, okyanus derinliklerinin dolarak yükselmesine yol açar, sonuçta yer yuvarlağının girinti ve çıkıntılarının törpülenerek çekim etkisi ile belirlenmiş ideal <a class="new" title="Jeoit (henüz yazılmamış)" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeoit&action=edit&redlink=1">jeoit</a> biçimine yaklaşması yönünde çalışır.
 

Güneş Sistemi’nin Oluşumu Güneş Sistemi’nin oluşumu ile ilgili farklı teoriler ortaya atılmıştır. En geçerli teori sayılan Kant-Laplace teorisine Nebula teorisi de denir. Bu teoriye göre, Nebula adı verilen kızgın gaz kütlesi ekseni çevresinde sarmal bir hareketle dönerken, zamanla soğuyarak küçülmüştür. Bu dönüş etkisiyle oluşan çekim merkezinde Güneş oluşmuştur. Gazlardan hafif olanları Güneş tarafından çekilmiş, çekim etkisi dışındakiler uzay boşluğuna dağılmış ağır olanlar da Güneş’ten farklı uzaklıklarda soğuyarak gezegenleri oluşturmuşlardır.
Dünya’nın Oluşumu Dünya, Güneş Sistemi oluştuğunda kızgın bir gaz kütlesi halindeydi. Zamanla ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle, dıştan içe doğru soğumuş, böylece iç içe geçmiş farklı sıcaklıktaki katmanlar oluşmuştur. Günümüzde iç kısımlarda yüksek sıcaklık korunmaktadır. Dünya’nın oluşumundan bugüne kadar geçen zaman ve Dünya’nın yapısı jeolojik zamanlar yardımıyla belirlenir.
Jeolojik Zamanlar Yaklaşık 4,5 milyar yaşında olan Dünya, günümüze kadar çeşitli evrelerden geçmiştir. Jeolojik zamanlar adı verilen bu evrelerin her birinde , değişik canlı türleri ve iklim koşulları görülmüştür. Dünya’nın yapısını inceleyen jeoloji bilimi, jeolojik zamanlar belirlenirken fosillerden ve tortul tabakaların özelliklerinden yararlanılır. Jeolojik zamanlar günümüze en yakın zaman en üstte olacak şekilde sıralanır.
Dördüncü Zaman Üçüncü Zaman İkinci Zaman Birinci Zaman İlkel Zaman
İlkel Zaman Günümüzden yaklaşık 600 milyon yıl önce sona erdiği varsayılan jeolojik zamandır. İlkel zamanın yaklaşık 4 milyar yıl sürdüğü tahmin edilmektedir.
Zamanın önemli olayları : Sularda tek hücreli canlıların ortaya çıkışı En eski kıta çekirdeklerinin oluşumu
İlkel zamanı karakterize eden canlılar alg ve radiolariadır.
Birinci Zaman (Paleozoik)
Günümüzden yaklaşık 225 milyon yıl önce sona erdiği varsayılan jeolojik zamandır. Birinci zamanın yaklaşık 375 milyon yıl sürdüğü tahmin edilmektedir.
Zamanın önemli olayları : Kaledonya ve Hersinya kıvrımlarının oluşumu Özellikle karbon devrinde kömür yataklarının oluşumu İlk kara bitkilerinin ortaya çıkışı Balığa benzer ilk organizmaların ortaya çıkışı Birinci zamanı karakterize eden canlılar graptolith ve trilobittir.
İkinci Zaman (Mezozoik) Günümüzden yaklaşık 65 milyon yıl önce sona erdiği varsayılan jeolojik zamandır. İkinci zamanın yaklaşık 160 milyon yıl sürdüğü tahmin edilmektedir. İkinci zamanı karakterize eden dinazor ve ammonitler bu zamanın sonunda yok olmuşlardır.
Zamanın önemli olayları : Ekvatoral ve soğuk iklimlerin belirmesi Kimmeridge ve Avustrien kıvrımlarının oluşumu İkinci zamanı karakterize eden canlılar ammonit ve dinazordur.
Üçüncü Zaman (Neozoik) Günümüzden yaklaşık 2 milyon yıl önce sona erdiği varsayılan jeolojik zamandır. Üçüncü zamanın yaklaşık 63 milyon yıl sürdüğü tahmin edilmektedir.
Zamanın önemli olayları : § Kıtaların bugünkü görünümünü kazanmaya başlaması § Linyit havzalarının oluşumu § Bugünkü iklim bölgelerinin ve bitki topluluklarının belirmeye başlaması § Alp kıvrım sisteminin gelişmesi § Nümmilitler ve memelilerin ortaya çıkışı Üçüncü zamanı karakterize eden canlılar nummilit, hipparion, elephas ve mastadondur.
Dördüncü Zaman (Kuaterner) Günümüzden 2 milyon yıl önce başladığı ve hala sürdüğü varsayılan jeolojik zamandır. Zamanın önemli olayları : İklimde büyük değişikliklerin ve dört buzul döneminin (Günz, Mindel, Riss, Würm) yaşanması İnsanın ortaya çıkışı Dördüncü zamanı karakterize eden canlılar mamut ve insandır.
 
Dünya’nın İç Yapısı Dünya, kalınlık, yoğunluk ve sıcaklıkları farklı, iç içe geçmiş çeşitli katmanlardan oluşmuştur. Bu katmanların özellikleri hakkında bilgi edinilirken deprem dalgalarından yararlanılır.
Çekirdek Manto Taşküre (Litosfer)
Deprem Dalgaları Deprem dalgaları farklı dalga boylarını göstermektedir. Deprem dalgaları yoğun tabakalardan geçerken dalga boyları küçülür, titreşim sayısı artar. Yoğunluğu az olan tabakalarda ise dalga boyu uzar, titreşim sayısı azalır.
Çekirdek Yoğunluk ve ağırlık bakımından en ağır elementlerin bulunduğu bölümdür. Dünya’nın en iç bölümünü oluşturan çekirdeğin, 5120-2890 km’ler arasındaki kısmına dış çekirdek, 6371-5150 km’ler arasındaki kısmına iç çekirdek denir. İç çekirdekte bulunan demir-nikel karışımı çok yüksek basınç ve sıcaklık etkisiyle kristal haldedir. Dış çekirdekte ise bu karışım ergimiş haldedir.
Manto Litosfer ile çekirdek arasındaki katmandır. 100-2890 km’ler arasında bulunan mantonun yoğunluğu 3,3-5,5 g/cm3 sıcaklığı 1900-3700 °C arasında değişir. Manto, yer hacminin en büyük bölümünü oluşturur. Yapısında silisyum, magnezyum , nikel ve demir bulunmaktadır. Mantonun üst kesimi yüksek sıcaklık ve basınçtan dolayı plastiki özellik gösterir. Alt kesimleri ise sıvı halde bulunur. Bu nedenle mantoda sürekli olarak alçalıcı-yükselici hareketler görülür.
Mantodaki Alçalıcı-Yükselici Hareketler Mantonun alt ve üst kısımlarındaki yoğunluk farkı nedeniyle magma adı verilen kızgın akıcı madde yerkabuğuna doğru yükselir. Yoğunluğun arttığı bölümlerde ise magma yerin içine doğru sokulur.
Taşküre (Litosfer) Mantonun üstünde yer alan ve yeryüzüne kadar uzanan katmandır. Kalınlığı ortalama 100 km’dir. Taşküre’nin ortalama 35 km’lik üst bölümüne yerkabuğu denir. Daha çok silisyum ve alüminyum bileşimindeki taşlardan oluşması nedeniyle sial de denir. Yerkabuğunun altındaki bölüme ise silisyum ve magnezyumdan oluştuğu için sima denir. Sial, okyanus tabanlarında incelir yer yer kaybolur. Örneğin Büyük Okyanus tabanının bazı bölümlerinde sial görülmez. Yeryüzünden yerin derinliklerine inildikçe 33 m’de bir sıcaklık 1 °C artar. Buna jeoterm basamağı denir.
Kıtalar ve Okyanuslar Yeryüzünün üst bölümü kara parçalarından ve su kütlelerinden oluşmuştur. Denizlerin ortasında çok büyük birer ada gibi duran kara kütlelerine kıta denir. Kuzey Yarım Küre’de karalar, Güney Yarım Küre’den daha geniş yer kaplar. Asya, Avrupa, Kuzey Amerika’nın tamamı ve Afrika’nın büyük bir bölümü Kuzey Yarım Küre’de yer alır. Güney Amerika’nın ve Afrika’nın büyük bir bölümü, Avustralya ve çevresindeki adalarla Antartika kıtası Güney Yarım Küre’de bulunur. Yeryüzünün yaklaşık ¾’ü sularla kaplıdır. Kıtaların birbirinden ayıran büyük su kütlelerine okyanus denir.
Kara ve Denizlerin Farklı Dağılışının Sonuçları Karaların Kuzey Yarım Küre’de daha fazla yer kaplaması nedeniyle, Kuzey Yarım Küre’de; Yıllık sıcaklık ortalaması daha yüksektir. Sıcaklık farkları daha belirgindir. Eş sıcaklık eğrileri enlemlerden daha fazla sapma gösterir. Kıtalar arası ulaşım daha kolaydır. Nüfus daha kalabalıktır. Kültürlerin gelişmesi ve yayılması daha kolaydır. Ekonomi daha hızlı ve daha çok gelişmiştir.
Hipsografik Eğri Yeryüzünün yükseklik ve derinlik basamaklarını gösteren eğridir. Kıta Platformu: Derin deniz platformundan sonra yüksek dağlar ile kıyı ovaları arasındaki en geniş bölümdür. Karaların Ortalama Yüksekliği: Karaların ortalama yüksekliği 1000 m dir. Dünya’nın en yüksek yeri deniz seviyesinden 8840 m yükseklikteki Everest Tepesi’dir. Kıta Sahanlığı: Deniz seviyesinin altında, kıyı çizgisinden -200 m derine kadar inen bölüme kıta sahanlığı (şelf) denir. Şelf kıtaların su altında kalmış bölümleri sayılır. Kıta Yamacı: Şelf ile derin deniz platformunu birbirine bağlayan bölümdür. Denizlerin Ortalama Derinliği: Denizlerin ortalama derinliği 4000 m dir. Dünya’nın en derin yeri olan Mariana Çukuru denzi seviyesinden 11.035 m derinliktedir. Derin Deniz Platformu: Kıta yamaçları ile çevrelenmiş, ortalama derinliği 6000 m olan yeryüzünün en geniş bölümüdür. Derin Deniz Çukurları: Sima üzerinde hareket eden kıtaların, birbirine çarptıkları yerlerde bulunur. Yeryüzünün en dar bölümüdür.
<a id="D.C3.BCnya.27n.C4.B1n_hareketi" name="D.C3.BCnya.27n.C4.B1n_hareketi"></a>
<h2>Dünya'nın hareketi [<a title="Değiştirilen bölüm: Dünya'nın hareketi" href="http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%BCnya&action=edit&section=8">değiştir</a>]</h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px"><a class="image" title="Dünyanın kendi çevresinde dönüşünü gösteren bir animasyon" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Rotating_earth_(large).gif"><img class="thumbimage" height="200" alt="" width="200" border="0" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2c/Rotating_earth_%28large%29.gif" /></a> 
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a class="internal" title="Büyüt" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Rotating_earth_(large).gif"><img height="11" alt="" width="15" src="http://tr.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" /></a></div>
Dünyanın kendi çevresinde dönüşünü gösteren bir animasyon</div>
</div>
</div>
 
Dünya kendi çevresinde (23 saat, 56 dakika, 4.091 saniye) ve güneş çevresinde (365 gün, 6 saat, 48 dakika) hareket eder. Günlük ve yıllık hareketlerine bağlı olarak gece, gündüz, mevsimler, kayaçların oluşması ve diğer canlılık ve biyolojik olaylar gerçekleşir. Mevsimlerin oluşmasında etken ise 23 derecelik eksen eğikliğidir.
Hareketleri : Sürekli olarak hareket eden dünyanın iki çeşit hareketi vardır. Bu hareketlerden birisi kendi ekseni etrafında olur ve batıdan doğuya doğrudur. Bu dönmesini 24 saatte tamamlar. Dünyanın kendi ekseni etrafındaki bu dönmesi ile birlikte olan ikinci hareketi ,güneş etrafındadır. Güneş etrafında dünya, elips şeklinde çok geniş bir yörünge üzerindeki hareketini de 365 1/4 günde, yani bir yılda tamamlar. Dünyanın kendi ekseni etrafındaki ve güneş etrafındaki bu iki hareketi, iki önemli olaya sebep verir. Kendi ekseni etrafında dönmesi ile gece ve gündüz, güneşin etrafında dönmesi ile mevsimler meydana gelir. Dünyanın yüzeyi : Dünyanın yüzölçümü 509.200.000 kilometrekaredir. Bunun % 70 denizler 360.600.000 kilometrekare, % 39,u karalar ,148.600.000 kilometrekare dir. Kuzey kutup çevresinde karalarla çevrilmiş bir deniz, Güney Kutup çevresinde denizlerle kuşatılmış bir kara parçası vardır.